-Энэ хоёр номноос эхлээд Ерөнхий сайд руу дайрч эхэлсэн л дээ...Энэ ном бол Таван толгойн Ухаа худагийн ордтой холбоотой архивын материал, олон баримтуудыг Хууль зүйн сайд О.Алтангэрэл 05 дугаар сарын 4-нд өөрийн фэйсбүүк хуудсаараа дамжуулан анх нийтэд мэдээлсэн. Түүнийг нь би бас өөрийн фэйсбүүк дээрээ постолсон. Нэгдүгээр ботийн тал хувь нь Таван толгойн орд түүн дотроо Ухаа худагтай холбоотой хайгуулын ажил, хөрөнгө оруулалт, гэрээ хэлцэлтэй холбоотой архивын баримтууд юм.

Яагаад орос хэл дээр гэхээр Таван толгой гэлтгүй бүхий л геологи судалгааны ажлыг ЗХУ-ын зээлээр хийдэг олон улсын геологичид ажилладаг байсан учраас ажлын хэл нь орос байж. Энэ бол бидний мэдэх ёстой түүх. Өнөөдөр Ухаа худгийг тойрсон асуудал нь уул уурхайн ашиг хүртэж байгаа монгол хүн бүрийн эрх ашигтай холбоотой учраас зөвхөн УИХ-ын гишүүд биш, ард иргэд ч мэдэх ёстой учраас би нийтэд дэлгэхийг зорьсон. Энэ бол Монгол Улсын баялгийн хайгуул, ашиглалтын талаарх баримт, эх сурвалжуудаас зөвхөн ганц орд Таван толгойг эмхэтгэн гаргасан хоёр боть эмхэтгэл юм. Албан хэрэгцээнд гэж тэмдэглэгдсэн байгаа ч үнэн хэрэгтээ монгол хүн бүрийн хувьцаа, хөрөнгө оруулалт, ашиг орлого үүнтэй холбоотой байгаа учраас ил тод байх ёстой. Нэгдүгээр ботид хайгуул хэрхэн эхэлсэн, хэн эхлүүлсэн, нөөцийг хэн тогтоосон, ямар протокол үйлдэгдсэн зэрэг архивын материалууд, санхүүгийн мэдээллүүд орсон. Мөн УИХ-аар хэлэлцүүлээгүй материалууд, М-Си-Эс хүртэл очсон түүх бүх зүйл тодорхой бичигдсэн.

Чиний асуултанд хариулахад, одоо талбай дээр болоод байгаа үйл явц бол анх удаа болж буй зүйл биш. О.Алтангэрэл сайд бүтэн сайн өдөр энэхүү ботийн тухай постоо оруулаад, 3 өдрийн дараа энэхүү ном гишүүдийн гарт хүрч, дөрөв дэхь өдрөөс нь эхлэн Ерөнхий сайд руу хийх дайралт эхэлсэн. ЕС-н хүү нь 20 гаруй насны залуу байна лээ, хуульзүйн хувьд эцэг эхээсээ тасраад өөрийн орлого олж, амьдралаа авч явах насанд хүрсэн этгээд. Тэр хүний орлого зарлага бол монголчуудын санаа зовоод, тэр нь засгийн газрыг унагаах зүйл огт биш. Тэр бол зүгээр шалтаг. Жинхэнэ шалтгаан бол энэ хоёр ном УИХ-ын гишүүдэд хүрээд, гишүүд уншиж судлаад, MCS-ээс санхүүжилт авсан хэдэн арван хандив авсан нөхдүүд MCS рүүгээ “Бид нарт ном тараалаа. Энэ номыг уншаад үзэхээр яах аргагүй, УИХ-аар орвол бид нар Ухаа худагийг улсад ав гэж кноп дарахнээ. Яах аргагүй улсын орд юм байна. Яах аргагүй үнэ төлбөргүйгээр MCS авсан юм байна. Би бол кнопоор дэмжиж чадахгүй ээ” гэж хэлэхээр MCS -ийнхэн УИХ руу энэ асуудлыг оруулахгүйн тулд Засгийн газрыг унагаах гэж үзэж байна. MCS-ийг Ухаа худагийг авах гэлээ гэвэл талбай дээр хэн ч цугларахгүй шүү дээ, тэгэхээр Ерөнхий сайдын хүү, бэр болох гэж буй хүний хэрэглээг хөндөх нь өөрөө амар байсан байх.

-Тийм ээ. Дахин хэлэхэд, Ерөнхий сайдын хүү, бэр болох гэж буй хүнийх нь тансаг хэрэглээ гэх асуудал бол зүгээр шалтаг. Жинхэнэ шалтгаан нь бол О.Алтангэрэл сайдын нийтэд дэлгэсэн хоёр боть баримт. Тэнд байгаа мэдээлэл бол Монгол Улсын баялгийг яаж үнэгүй өгсөн, ямар албан тушаалтнууд оролцсон, ямар үндэслэлээр хувьд очсон тухай тодорхой баримт. Энэ ном бол зөвхөн УИХ-ын гишүүд гэлтгүй бүх монголчууд мэдэх ёстой зүйл. Учир нь энэ ордод монгол хүн бүрийн хувьцаа байгаа.

-Хамгийн эхний зүйл бол асуудлыг ил тод хэлэлцэх ёстой. УИХ-д оруулж, хууль ёсны журмаар ярилцаж, нийгмийн өмнө хариуцлагаа хүлээж шийдвэр гаргах нь зүйтэй. Засгийн газрыг унагааж, асуудлыг хаалттай орхих нь богино хугацааны ашиг сонирхлын төлөө хийж байгаа улс төрийн маш хариуцлагагүй алхам. Ухаа худгийн хувьчлал, Эрдэнэс Тавантолгойн асуудал бол нийт ард түмний баялгийн асуудал. Тийм ч учраас ард түмэн энэ үйл явцыг анхааралтай ажиглаж, эрүүл шүүлтүүрээр хандах хэрэгтэй. Би Алтангэрэл сайдын санаачлаад явж байгаа “Нийтийн албан тушаалтны хууль бус хөрөнгийг хураан авах, нөхөн төлүүлэх” тухай хуулийн төслийг дэмжиж байгаа.

Хуулийн дагуу ХОМ мэдүүлдэг 40000 төрийн албан хаагчаас ганцхан ЕС-г салган авч дайрч байгаа нь өөр зорилготойг нотолсон. Алтангэрэл сайдын хуулийг манай иргэд дэмжиж батлуулаад бүх төрд ажилладаг ХОМ мэдүүлдэг 40000 аа нэгд нэгэнгүй шалгах хэрэгтэй, орлогоосоо хэтэрсэн зарлагыг шалгахыг би ч гэсэн дэмжиж байгаа. Яагаад ЕС-н хүүг онцолж олон нийтийн шүүлтээр оруулж байгаа гэвэл тэр л энэ цаг үед Ухаа худаг, баялгийн тухай асуудлыг хөндөж байгаа ганц хүн юм.

-О.Алтангэрэл, Л.Оюун-Эрдэнэ хоёрыг унагачих юм бол дараагийн Засгийн газар энэ асуудлыг мартана. Түүх давтагдаж байна. 2008 онд л Ухаа худаг хувийн компанид очсон. Тэр цагаас хойш өнөөдрийг хүртэл ухаж, ашиг олоод явж байна. Харин одоо л нэг буцааж авах боломж бүрдсэн байсан үед Засгийн газрыг унагаах оролдлого хийж байна. Тийм ч учраас улс төр, бизнесийн нөлөө бүхий хүчнүүд Ухаа худгийн ордыг улсад авах үйл явцыг зогсоохын төлөө ажиллаж байна. Эс тэгвээс УИХ-аар ороход хэн ч кноп дарахгүй байж чадахгүй асуудал юм. Тиймээс л анхаарлыг өөр зүйл рүү хандуулж байна. Нөгөөтэйгүүр дараагийн Ерөнхий сайд нь, “Оюунэрдэнэ, Алтангэрэл хоёр миний өмнөх Засгийн газарт Ухаа худгийг улсын өмч гэж батлаад, хууль УИХ-д өргөн барьсан байна. Энэ хууль чинь одоо надад дарамт болох нь ээ” гээд асуудлаа буцааж татна. Ингээд хэн ч дахин энэ асуудлыг сөхөхгүй, мартагдана. Ингээд эцэст нь ард түмэн хохирч, нэг компани ялах нөхцөл үүснэ.

-Мэдэхгүй. МАН-ынхан бүгд л болох гээд гүйгээд байгаа юм биш үү. Төгрөг нуурыг ярьж байгаа Н.Учрал байна. Эд нар бүгд хийхгүй гэдэг нь ойлгомжтой байгаа. Асуудлын гол нь монголчууд бүгд баян болох ёстой. Ганцхан Оджаргал баян болох ёсгүй. Оджаргалын хувьд Ухаа худагийг аргалаад хууль бусаар авсан. Цаашдаа аргалж байгаад дуустал нь явах сонирхолтой их байгаа.

-Магадгүй. Би дахиад 10 жилийн өмнөх асуудлаа ярьж болно. Тэр үед би УИХ-ын дарга, АН-ын дарга байсан. Ингээд сонгуульд орлоо. Тэгэхэд хүмүүс том төслөө явуулаагүй нь З.Энхболдын буруу гэж ойлгосон байгаа юм. Энэ суртал ухуулгыг Эм Си Эс хоёр жилийн хугацаанд хэчнээн ч зуун тэрбум төгрөгөөр явуулсныг мэдэхгүй. Энэ том төслөө явуулах ёстой гэсэн хөшигний цаана нөгөө Тавантолгойгоо бүгдийг үнэгүй өгөх улс төр явагдаж байсан. Тэр үед одоогийн энэ өрнөж байгаа үйл явдалтай яг адилхан зүйл болсон. Өөрөөр хэлбэл миний хувьд Тавантолгойг эд нар үнэгүй авах гэж байна гэж яриад тухайн үед сонсоогүй. Үүнтэй адил өнөөдөр Монголын бүх инфлүүнсерүүд “Эм Си Эс”-ээс мөнгө аваад Ерөнхий сайдын хүүхэд буруу, Ерөнхий сайд огцрох ёстой гэж яриад байна.

Гэхдээ хөшигний цаана юу явагдаж байгааг харж чаддаг байх хэрэгтэй. Тэр үед том төслөө явуулая гэдгээр халхавчилж цаагуур нь Тавантолгойг бүхэлд нь үнэгүй авах гэж байсан байна. Харин өнөөдөр тэр хүүгийн буруу гэх хөшигний цаана Ухаа худагийг хувьдаа авах, ашигласаар байх далд сонирхол байна. Тэгэхээр энэ хоёр кэйс адилхан улс төр гэж ойлгох хэрэгтэй. Гол нь хөшигний цаана юу байгааг л нийтээрээ бид харж, ойлгох нь зөв. Тэгэхээр Л.Оюун-Эрдэнэ, О.Алтангэрэл гэх хоёр хүн л явчихвал энэ асуудал таг мартагдана. Дараагийн Ерөнхий сайд, Хуулийн сайд гарч ирсэн ч эд нар “За өмнөх Ерөнхий сайд, Хуулийн сайд чинь уг асуудлаас болж явсан шүү. Одоо энэ хоёр номоо буцааж тат, дахиж ийм юм хийж болохгүй шүү” гэж хэлнэ. Тиймээс бид Ухаа худаг бол ард түмний өмч байх ёстой гэж бодож, ойлгож байгаа Ерөнхий сайдыг угтаа олчихсон байгаа юм. Өөр ийм хүнийг олоход хэцүү л байна байх. Бараг л гарч ирэхгүй. Өөрөөр хэлбэл тэр бүлэглэл уг үйл явдлаар далимдуулж дараа дараагийн Ерөнхий сайд нарт том сануулга өгч байна гэсэн үг.

-Дийлэхийн тулд энэ 126 гишүүний талынх нь кноп л хэрэгтэй. Тэдний хувьд энэ гаргасан номоо уншаад зөв талд кнопдоод одоо байгаа хамтарсан Засгийн газар нь үргэлжлээд явж болно. Эсвэл “Эм Си Эс”-ээс хандивт авсан олон зуун тэрбум төгрөгөө бодоод Засгийн газраа унагааж, кнопдож болно. Хэрэв тийм дээрээ тулбал УИХ тарсан нь дээр. Угтаа баялгийн сандаа авч чадна гэж бүгд л ярьсан биз дээ. Бүх нам. Энэ Засаг утгаа Баялгийн сан нэртэй том даллагын уут бий болгочихлоо. Түүндээ хулгайд алдсан ордуудаа аваачиж хийх гээд хамгийн эхэнд хамгийн томыг нь барьчихсан л байна. Ингээд Ухаа худагийг тэрхүү даллагын савандаа оруулах гэж байхад санаатайгаар гацаачихлаа. Дундуур нь гарч ирсэн тэр гайнаас болоод нөгөө Баялгийн сан руу яг орох гэж байсан Ухаа худаг нь түдгэлзчихлээ. Угтаа Ухаа худаг нь орчихсон бол сард, жилд хэчнээн ч тэрбум, их наяд төгрөг орох юм. Түүнээс хичнээн ч иргэдэд хуваарилагдан очих юм, мэдэхгүй. Лав л бидний мэддэг тооноос хамаагүй их мөнгө байгаа юм. Гэтэл энэ хоёр гайтай ном шалтгаан нь болоод тэр хүүгийнх нь тансаглал шалтаг нь болоод энэ асуудал зогсож байх шиг. Тэгэхээр Ухаа худаг бол нэгдүгээр асуудал. Харин тэр Ерөнхий сайдын хүүхдийн тансаглал бол бүүр дараагийн асуудал. Энийг л ойлгочихмоор байгаа юм.

-Ухаа худаг бол номер нэг. Социализмын үед 10 тэрбум шилжих рублийн зээлийг ЗХУ аас авсан. Тэрхүү хоёр номын эхний бүлэгт Таван толгойн Ухаа худагийг нээсэн болон улсын өмч болох нь хөдөлшгүй баримтууд нь ил байна. Мөн социализмын дараах баримтууд нь ч байна. Өөрөөр хэлбэл 1997 оны Ашигт малтмалын хуулиас эхлээд баримтууд нь байгаа гэсэн үг. Харин хоёр дахь боть номонд одоогийн үйл явдал тэр чигтээ багтсан. Тэгэхээр юу гэсэн үг вэ гэхээр нэг орд дээр гэхэд л хоёр боть гаргаж болж байна. Дахиад цаана нь хэдэн зуун орд байна. Тухайлбал, Хөшөөт гэхээр нэг орд нь л байхгүй юу, даа. Хөшөөтийг мөн авах гээд хойноос нь явж байгаа. Одоо болтол оруулж чадаагүй.

-Тэгэхээр Монгол Улын Баялгийн сан хуулийн дагуу дүүрэх ёстой. Энэ санд орох ёстой байсан ч гадуур үлдчихсэн Хөшөөт шиг орд газрууд их байна. Ингээд эхнээс нь Ухаа худагийг аваад хийх гэсэн чинь гацчихлаа, мөн үү. Тэгэхээр үүнийг гацаж байгаад нь үлдсэн ороогүй ордын эзэд бүгд алгаа ташаад сууж байгаа шүү. Хөшөөтөөс эхлээд Төгрөг нуур гэх мэт ордууд. Хоёрдугаар хавсралтын 39 ордоос одоог болтол нэг ч орд буцаж Баялгийн санд ороогүй байна.

 -2016-2024 он хүртэлх асуудлыг би мэдэхгүй. Учир нь энэ үед Ардын нам эрх барьсан. Үүнд АН хоёр удаагийн сонгуульд ялагдаад байгаагүй. Харин 2012-2016 оны асуудалд би хариулж чадна. Ардчилсан нам дотор тэрхүү даллагын сав гэж яриад байгаа Баялгийн сан руу юм хийхгүй байх тал нь олонх байсан. Харин тэр үед би эрийн сайнд гэх үү юу гэх үү арай гэж 40 гишүүн эмхэлж байж энэ саванд орчихсон байсан Тавантолгой буцаж гарах байсан асуудлыг зогсоож чадсан. Өөрөөр хэлбэл Л.Оюун-Эрдэнэ сав руу орох үйлдэл хийх гэж байгаад гацаанд орлоо. Харин миний хувьд савнаас гарах гэж байсныг нь зогсоосон. Тэгэхээр тэр үед юуных нь савны гадна байгааг буцаж оруулах байсан байгаа биз. Савнаасаа гаргачихгүй байх асуудалд анхаарах шаардлагатай байсан. Ингээд 2016 оны сонгуулийн дараа Эрдэнэт үйлдвэр нь улсынх, Тавантолгой нь улсынх хэвээрээ өнөөгийн эрх баригчдад хүлээлгэж өгч байсан юм. Түүнээс хойш юу хийснийг Ардын намын дарга, удирдлагуудаас асуух ёстой.